Plagiaat in popmuziek, dance en klassiek
mr. Mauritz Kop
Er is sprake van muziekplagiaat wanneer een liedje een gedeelte van de akkoorden of de tekst overneemt van een ander muziekstuk, waarop auteursrechten rusten. Dat liedje heeft daardoor wettelijk gezien geen eigen, oorspronkelijk karakter, maar is ontleend aan een ander, auteursrechtelijk beschermd werk. Of op een bepaald liedje auteursrechten rusten wordt bepaald door het werkbegrip. Of er in een bepaalde situatie toelaatbare uitzonderingen bestaan op de rechten van een liedjesschrijver is mede afhankelijk van de zogenaamde 3-stappen toets. Bij plagiaat voldoet een werk niet aan een belangrijke voorwaarde voor het ontstaan van auteursrechten, namelijk het originaliteitsvereiste.
Auteursrecht van de oorspronkelijke maker
Over muziekrechten kunnen conflicten ontstaan. Bijvoorbeeld over de oorspronkelijkheid van bepaalde akkoorden uit een popliedje of dance track. Of over de gebruikte geluiden. Maar hoe weet ik nou of iets plagiaat is of niet?
In Nederland bepaalt ofwel de Vaste Commissie Plagiaat (VCP) ofwel de rechter of iets plagiaat is. De VCP behandelt plagiaatgeschillen waarbij leden van rechtenorganisatie Buma/Stemra betrokken zijn. Dat zijn de auteurs danwel hun uitgeverijen. Voorts wordt op basis van een toetsingskader beslist of iets nu wel of geen plagiaat is, waarbij de VCP een wat ruimere toetsing hanteert dan de rechter. Plagiaat is dan een schending van het auteursrecht van de oorspronkelijke maker. Indien de VCP van oordeel is dat er auteursrechten zijn geschonden dan gaan de Buma/Stemra opbrengsten van het litigieuze liedje naar de winnaar van het geschil. Daarbij wordt er gekeken naar akkoorden, zanglijn, tempo, toonsoort, melodie en tekst. Soms wordt hier een muziekwetenschapper bij betrokken. Er rust vanuit wettelijk oogpunt in ieder geval geen muziekplagiaat op zaken als stijl, gangbare standaarduitdrukkingen, akkoordprogressies, vibes en grooves.
Wat is muziekplagiaat?
Plagiaat in de Verenigde Staten
Bekende recente plagiaatgeschillen in de Verenigde Staten betroffen artiesten als Pharrell Williams en Robin Thicke / erven Marvin Gaye (inzake Blurred Lines), Led Zeppelin/ Spirit (inzake Stairway To Heaven) en Taylor Swift/ Jesse Graham (inzake Shake It Off). In Amerika heerst er een andere claimcultuur en worden - mits de eiser in het gelijk wordt gesteld - hogere bedragen toegewezen.
In Nederland hebben we in het verleden kwesties rond DJ Tiesto, Andre Hazes en Ilse & Waylon (inzake Calm After The Storm) gezien. Uit deze zaken zijn geen veroordelingen voort gekomen. Dat wil zeggen dat de VCP of de rechter de plagiaatclaim niet aannemelijk heeft bevonden. Het is minder risicovol om een plagiaatgeschil voor te leggen aan de Vaste Commissie Plagiaat dan aan de rechter. Dit vanwege de hoge proceskosten van juridische procedures over intellectueel eigendom. Een goede jurist of advocaat muziekrecht zal u hier tijdig op attenderen.
Ascap, BMI, juryrechtspraak
In de Verenigde Staten worden de zogenaamde 'Buma/Stemra rechten' door BMI en Ascap geregeld. Dat zijn de Amerikaanse zusterorganisaties van onze eigen collectieve rechtenorganisatie Buma/Stemra. In Amerika zijn componisten, tekstschrijvers en publishers derhalve aangesloten bij Ascap en BMI (en Sesac). Bij die instanties staat danook geregistreerd wie de auteursrechthebbenden zijn van een liedje.
Plagiaat is een schending van het auteursrecht van de oorspronkelijke maker. Uitzondering hierop vormen publiek domein werken.
Komt het bij plagiaatgevallen tot een rechtszaak dan krijgt men te maken met juryrechtspraak. Een charismatische advocaat probeert dan een bankje met leken ervan te overtuigen dat het ene popliedje heel erg op het andere popliedje lijkt. Er bestaat dan een gerede kans dat de jury het daar mee eens is: die Dance muziek klinkt toch allemaal hetzelfde?! Overal dezelfde akkoorden en samples en qua tempo alles tussen de 120 en 130 bpm.
Internationaal Privaatrecht
Wil een Nederlandse componist een Amerikaanse artiest aanklagen voor plagiaat dan zou die rechtszaak in principe in Nederland kunnen plaatsvinden, omdat er dan aanknopingspunten met Nederland bestaan. Dan zou er dus geen juryrechtspraak plaatshebben, zoals in de VS. In dat geval spelen regels van internationaal privaatrecht een rol. Deze IPR regels geven aan welke rechtbank bevoegd is van het geschil kennis te nemen, en welk recht (Nederlands of bijvoorbeeld Californisch recht) die rechter vervolgens moet toepassen bij zijn beslissing.
Kans op plagiaat groter in de popmuziek
De kans op plagiaat is natuurlijk groter in de popmuziek dan in de klassieke muziek. Omdat de teksten en compositie van een popliedje van Madonna - met alle respect - nu eenmaal wat ééndimensionaler en eenvoudiger zijn dan een symfonie van Mahler of een opera van Verdi. Dingen lijken daardoor gewoon sneller op elkaar.
Beperkt aantal muzikale bouwstenen
Plagiaat in popmuziek, dance en klassiek
Er bestaan in ons Westerse muziekstelsel bovendien maar een beperkt aantal tonen (12 halve tonen in een octaaf - tel ze maar eens op de piano) en goed in het gehoor liggende akkoorden en eigenlijk is alles al gespeeld of bedacht. Een popmuzikant heeft de beschikking over een beperkt aantal muzikale bouwstenen voor zijn song. Een uitzondering daarop vormen misschien elektronische klanken en kleuren, zoals bij evolverende soundscapes. Op klank bestaat echter geen auteursrecht, zoals we hierboven reeds hadden gezien.
Herhaling van akkoorden, melodie en tekst ligt dus sneller op de loer bij popmuziek dan bij klassieke muziek van Mozart, Beethoven of Bach. De theoretische kans op het onbewust plegen van muziekplagiaat is daardoor groter.
Publiek Domein
Daarnaast ligt de meeste popmuziek niet in het publiek domein. Een plagiaatclaim treft geen doel bij een publiek domein werk omdat daar de beschermingsduur van het intellectueel eigendomsrecht van de auteur inmiddels is verstreken. Die wettelijke beschermingstermijn is in Europa 70 jaar. Sinds 1995 wel te verstaan, want deze langere termijn volgt uit de Europese Auteursrechtrichtlijn. Nadat een liedje of een compositie in het publiek domein is gekomen is deze rechtenvrij, of - zo u wilt - 'open content'.
Pachelbel vs Herman van Veen
Om die reden zullen de erfgenamen van Johan Pachelbel (1653-1706) geen succesvolle plagiaatclaim kunnen instellen tegen Herman van Veen op basis van het feit dat zij van mening zijn dat Ik Ben Vandaag Zo Vrolijk / Alfred J. Kwak uit 1986 is gebaseerd op c.q. ontleend aan Pachelbel's Canon. Beide overigens briljante muzikale werken. Pachelbel's Canon is namelijk al eeuwen lang publiek domein repertoire. Bovendien zijn standaard akkoordenprogressies niet auteursrechtelijk beschermd.
Let op dat een bewerking of een geluidsopname van een publiek domein werk wel beschermd kan zijn door het auteursrecht of het daaraan verwante naburige recht. Dergelijke creaties zijn dan niet rechtenvrij.
Regel van de kortere beschermingstermijn
De Berner Conventie gaat uit van een termijn van 50 jaar na overlijden van de auteur, voordat werken in het publiek domein belanden. In de landen die de Berner Conventie hebben ondertekend geldt de regel van de kortere beschermingstermijn. Die geeft aan dat een werk dat in het publiek domein zit in het land van de oorspronkelijke maker ook wordt geacht rechtenvrij te zijn in landen die de Berner Conventie hebben ondertekend, maar waar deze termijn langer is dan in het 'makersland'. In de Verenigde Staten en Canada geldt deze regel niet - deze landen hebben een eigen regime.
Creativiteit begrensd door plagiaatregels en rechten op samples?
Het voeren van allerlei rechtszaken over plagiaatclaims heeft een potentieel verlammend effect op de platenindustrie. Bij muziekplagiaat gaat het om auteursrechten, bij samples om naburige rechten of masterrechten. Rechten op samples dus. Veel nummers uit de dancescene lijken op elkaar omdat veel producers gebruik maken van dezelfde samplepacks. Zoals de populaire Vengeance Sound samplepacks, die je in veel producties terug hoort.
Het valt te hopen dat juridische geschillen over plagiaatregels niet eenzelfde chilling effect hebben op creativiteit als regels ten aanzien van het samplen van muziek. Denk aan sample clearance perikelen van MC Hammer (vs Rick James), The Verve (vs The Rolling Stones) Vanilla Ice, Funkadelic en de Beastie Boys en het recente geval van Me Myself & I van De La Soul. En niet te vergeten de Harlem Shake met diens uncleared samples.
Inspiratie opdoen
Inspiratie opdoen van de feel of de vibe van een track is natuurlijk iets anders dan het integraal overnemen van akkoorden, zanglijn, tekst en geluidsfragmenten. Het laatste is een schending van intellectuele eigendomsrechten, het eerste niet.